MAKALELER

OTİZM VE AŞIRI UYARILMA (OVER STIMULATION)

Dünya çok parlak, çok gürültülü, çok kötü kokulu… Aşırı hızlı çalışan bir beyin için her şey çok olabilir mi?

Küçük çocuklarda bazen öfke nöbetine tanık oluruz. Genellikle nedeni dikkat çekmek, kendi istediğinin olması, tablette oyun oynama ya da çizgi film izleme olur. Ancak duyusal aşırı yükü kontrol etmeye çalışan otistik bir çocuğun tepkisi, bir öfke nöbeti ile eşit değildir. Bu öfke nöbetinde amaç, kontrolü yeniden kazanmak veya rahatsız edici duyusal uyarandan kaçmaktır.

Otizm Spektrum Bozukluğu(OSB) olan bir çocuk, görme, işitme, dokunma, koku gibi bir veya daha fazla duyusal uyaranla aşırı yüklendiğinde ve duyusal işlemleme bozukluğu nedeniyle fazla duyusal girdinin filtrelenmesini engellediğinde bunaltıcılığı ifade etmenin ve ondan kurtulmanın tek yolu tam bir kapanma veya erime olabilir.

OSB’li çocukların duyusal işlemleme farklılıkları klinisyen ve araştırmacıları, bu çocukların beynini incelemeye teşvik etmiştir. Aşırı uyarılma otizme özgü olmasa da, spektrumdaki çoğu çocuğun günlük olarak deneyimlediği bir şeydir. Alışveriş merkezleri, okullar ve hastaneler gibi toplumun sıkça kullandığı alanlar ortalama duyusal işlemlemeye göre dizayn edilmiştir. Bu nedenle ortalamaya normal gelse de OSB’li çocuk olumsuz etkilenir. Toplum OSB’li çocuğa sahip ebeveynleri daha iyi anlamaya çalışsaydı, hayatı biraz daha az uyarıcı hale getirmek için çaba sarfederdi.

 Peki Otistik Beyin İle Aşırı Uyarılma Arasındaki Bağlantı Nedir?

 Bu konu ile ilgili çok çeşitli teoriler vardır. Otizmli bireylerde aşırı uyarılmanın nedenini belirlemek karmaşık olsa da, otistik beynin duyusal uyaranlarla çok sık yüklendiği açıktır. Tartışmaya açık başka bir konuda duyusal aşırı uyarılmanın otistik davranışları tetiklediğidir.

 2019 yılında yapılan bir araştırmaya göre otizmli çocukların atipik beyin tepkileri vardır. Duyusal hassasiyeti olan çocukların, alışkanlığı sürdürme ile ilgili amigdala denen beyin bölgesinde zayıflık olduğu da tesbit edildi.  

 Alışkanlık, öğrenme ve hafıza ile ilişkilidir. Tekrarlanan uyaranlara tepki giderek azalır. Örneğin, bir parfümü düzenli kullandığımızda, beynimiz onu kendi vücut kokumuzla eşitlemeye başlar ve sonunda koklamayı bırakırız. Böylece önemli olana dikkat edebiliriz. Evde gaz sızıntısı varsa koku duyunuz bu yeni duyuyu algılayarak hayatta kalmanızı sağlar.

 Otizmli çocuklar, alışkanlığı sürdürme konusunda zorlanabilir. Beyin bilgi ve uyaranları filtrelemede zorlanır ve duyusal aşırı yüklenmeye yol açar. Tipik olarak gelişen bir çocuk, elektrikli süpürgeyi ilk duyduğunda korkabilir ve ağlayabilir. Ancak alışma süreci boyunca ses daha az korkutucu hale gelir. Ta ki sonunda çocuk annesi bitişik bir odayı süpürürken zorlukla sesi fark edene kadar.

 OSB’li çocukta alışkanlığın yavaş gelişmesi uayaranların filtrelenmesini geciktirebilir. Bu nedenle, süpürge tarafından üretilen ses korkutucu olmaya devam eder ve çocuk, sese tekrar tekrar maruz kaldıktan sonra bile ağlar. Spektrumdaki bir çocuk ile nörotipik bir çocuk arasındaki diğer bir fark, zayıflamış bir alışma yeteneğine ek olarak bir duyusal işlemleme bozukluğunun varlığı olabilir.

 Araştırmalar, otizmli çocukların %90'ından fazlasının atipik duyusal davranış sergilediğini tahmin ediyor (Green ve ark., 2016). DSM-5(OSB Kriterleri), bu özelliği, duyusal uyaranlara karşı az ya da çok tepki (hipo veya hiper reaktivite) veya çevrenin herhangi bir duyusal kısmına olağandışı bir ilgi olarak tanımlar.

 Otistik çocuklar duyusal girdilere karşı çok hassas olabilirler. Hatta nötr veya pozitif uyaranlar bile bunaltıcı olabilir. Ayrıca aşırı duyarlı olabilirler,  duyusal girdiler isteyebilirler veya gıda dışı öğeleri yalamak, mobilyalara çarpmak veya uzun süre etrafta dönmek gibi duyusal arayış davranışları sergileyebilirler. Bu nedenle, aşırı uyarılmış ve bunalmış bir çocuğa zor davranışlardan vazgeçmesini söylemek veya uyarmak işe yaramayabilir. O anda, davranışı kontrol etmek için gerekli olan öz-düzenleme, çocuk muhtemelen duyusal düzensizlik, fiziksel ve psikolojik acı, aşırı duygusal ve zihinsel sıkıntı durumunda olduğundan özellikle zorlayıcı veya tamamen imkansız olabilir.

 Çözüm Nedir?

 Duyu Bütünleme Terapisi, Karanlık Oda(Snoozelen Room) Terapisi ile kendi kendini sakinleştirme, durumun farkına varma sağlanır. Bunun için detaylı ve uzman değerlendirmesi yapılması gerekir.

 Duyusal girdiyi düzenlemek için çocuk, duyusal işleme bozukluğu olduğunda sorun yaratabilecek olan alakasız uyaranları bloke edebilmelidir. Otistik bir çocuğa kendi kendini düzenlemesi için araçlar verilirse , çevresini kontrol altına alır. Ve bir kez çocuk kontrolün kendisinde olduğunu hissettiğinde, aşırı uyarılmaya ve sonrasındaki erimelere yol açan tetikleyicileri belirlemeye dahil olabilir. 

 Çevreyi Tasarlayarak Duyusal Güvenli Bir Yer Yaratmak

 Ebeveynler çocuklarının duyusal farklılıklarını önemseyerek onlara yardımcı olmak için yapılandırılmış bir ortam yaratabilir. Zengileştirilmiş çocuğa özel hazırlanan çevre otistik davranışlarında ortaya çıkmasını kontrol eder.  Stres ve kaygıyı azaltır. Kendini sakinleştirebileceği, duyusal aşırı yüklenmelerden uzaklaşabileceği duyusal oda her çocuk için mükemmel bir destektir.

 Kaynaklar:

Amerikan Psikiyatri Birliği. (2013). Ruhsal bozuklukların tanısal ve istatistiksel el kitabı (5. baskı). https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596

 Amos, GA, Byrne, G., Chouinard, PA ve Godber, T. (2019). Otizm Özellikleri, Duyusal Aşırı Duyarlılık, Kaygı ve Stres: Açıklayıcı Modellerin Testi. Otizm ve gelişimsel bozukluklar dergisi , 49 (1), 98-112. https://doi.org/10.1007/s10803-018-3695-6

 Favre, MR, La Mendola, D., Meystre, J., Christodoulou, D., Cochrane, MJ, Markram, H., & Markram, K. (2015). Öngörülebilir zenginleştirilmiş ortam, otizm VPA sıçan modelinde aşırı duygusallığın gelişmesini engeller. Sinirbilimde Sınırlar , 9 , 127. https://doi.org/10.3389/fnins.2015.00127

 Green, D., Chandler, S., Charman, T., Simonoff, E., & Baird, G. (2016). Kısa Rapor: Otizm Spektrum Bozukluğu Olan ve Olmayan Çocuklarda DSM-5 Duyusal Davranışlar. Otizm ve gelişimsel bozukluklar dergisi , 46 (11), 3597–3606. https://doi.org/10.1007/s10803-016-2881-7

 https://www.autismparentingmagazine.com/overstimulation-autism/  

Photo by Ksenia Makagonova on Unsplash

01.08.2021